Türk Kilim Motifleri ve Anlamları: Gelenekten Geleceğe

Akrep motifi korunma amaçlı işlenen motiflerden biridir. Efsaneye göre akrep şöyle der: "Ben ne doğal bir ruhum ne de şeytan. Bana dokunan herkese ölüm getiririm. İki boynuzum bir kuyruğum var. Boynuzlarımın adı acımasızlık ve nefret; kuyruğum ise hançerdir. Ben sadece bir kez doğururum. Diğer yaratıklarda bereket işareti olan doğum benim için bir ölüm işaretidir."

Kilimlerin sıklıkla dış kenarlarında yer alan akrep motifleri insanların kendilerini kötülükten, kötü mahlûklardan ve ölümden koruyacaklarına inanarak dokunmuştur. Ayrıca, halkın göç ettikleri yerlerde bulunan zehirli akreplerin onların hayatını kötü bir biçimde etkilemesi de kilimlerin üzerinde akrep figürlerine yer vererek kendilerini bu zararlardan koruma amacı güder.

Bu motifin sert hatlı şekli, erkeklik ve Yakındoğu’da neolitik dönemden beri koyunların evcilleştirilmesi ile ilişkili görülür. Türk kültüründe kahramanlığın ve güçlü olmanın bir ifadesi olan koçboynuzu, hem halı ve kilim gibi dokuma ürünlerin üzerinde hem de bazı mezar taşlarının üzerinde vardır. Kilimlerin genellikle orta bölgesinde bulunur. Boynuz kahramanlık, güç ve bereketi temsil eden bir motiftir.

Eli belinde ya da eli belinde, kilim ve halılarda kullanılan dişi figürdür. Annelik, doğurganlık ve verimlilik sembolüdür. Gelin kız ve Çocuklu kız, Ana kız gibi isimlerle de anılır. Pek çok yörede kullanılır. Anadolu halı ve düz dokuma yaygılarında insan figürü pek görünmez. Daha çok eli belinde diye anılan süslemeler insan figürüne benzetilir. Bu motif, kadını, doğurganlığı ve bereketi sembolize ettiği için kaba çuvallar üzerine sıralar halinde dokunması halinde Allah'ın bereketi arttıracağına işaret edilmiştir. Ayrıca kadının sinirli halini de gösterebilmektedir.

Aşkbağı ya da bir diğer adıyla Saçbağı, bir uzak doğu motifidir. Genellikle Ying-Yang ismiyle bilinir ve çeşitli hallerde Anadolu kilimlerinde de rastlanır. Kadın ve erkek arasındaki harmoniyi sembolize eder. Saçbağı motifi, evlenme arzusunu ve düğünü simgelemektedir. Çeşitli versiyonları bulunmaktadır.

Akrep motifinde olduğu gibi tehlikeye karşı korunmayı temsil etmektedir. Hayvanlar için ciddi bir tehdit olan kurtlara karşı korunmayı temsil eden bir motiftir. 

Pıtrak, nazardan koruduğuna inanılan insan kıyafetlerine ve hayvanların yünlerine yapışan dikenli bir bitkiden esinlenerek elde edilen bir motiftir. Aynı zamanda bolluğu sembolize etmektedir. Yine nazardan kaynaklanan kötülükleri uzak tutacak yegane koruyucunun insan gözünün kendisi olduğuna inanılmaktadır. Dolayısıyla göz motifi de korunma amacı taşıyan bir motiftir.  

Kilimlerde iki ayrı geometrik formda yıldız vardır. Biri altıgen, diğeri ise sekizgen. Altıgen olan, Yahudiliğin simgesi “Davud’un Kalkanı” ya da batınilikte “Mühr-ü Süleyman” adıyla anılan yıldızdır. Aşağıya bakan üçgen dişiyi, yukarıya bakan ise erkeği simgeler. Sekiz köşeli yıldız ise bir kare etrafında bulunan sekiz üçgenden oluşur. Bu simgenin kökeninin Sümerlere uzandığı ve yazım şekliyle kil tabletlerde Tanrı “Dingir” anlamına geldiği düşünülmektedir. Anadolu’da Hititler, Urartular ve Selçuklularda görülür. Araştırmacıların fikri, her iki simgenin de Ana Tanrıça kültü ile ilgili olduğu yönündedir.